Podstawy stomatologii

Nazewnictwo

Zęby królików i gryzoni można podzielić na zęby sieczne oraz zęby policzkowe. Zęby sieczne widoczne są po rozchyleniu warg, zaś zęby policzkowe schowane są głębiej w jamie ustnej. Zęby policzkowe to wspólna nazwa określająca przedtrzonowce i trzonowce, które u roślinożernych gryzoni i królików właściwie niczym się nie różnią. Żaden z zainteresowanych gatunków nie ma kłów.

W medycznym języku opisując poszczególne zęby stosuje się skróty literowe. Tworzy się je od pierwszych liter łacińskich i angielskich nazw zębów:
Siekacz (incisor) = I
Kieł (canine) = C
Przedtrzonowiec (premolar) = P
Trzonowiec (molar) = M

Ilość wszystkich zębów wraz z podziałem na rodzaje określają tak zwane wzory zębowe. Czyta się je następująco:
Górny wiersz to zęby w szczęce, dolny wiersz to zęby w żuchwie.
Kolumny to rzędy poszczególnych zębów.
Idąc od środka sczytuje się ilość siekaczy i następnie posuwa się ku krańcom tabeli sprawdzając ilości kolejnych zębów.

Króliki mają w sumie 28 zębów, z czego 22 zęby policzkowe. Wzór zębowy królika zapisuje się następująco:

Strona lewa Trzonowce (M) Przedtrzonowce (P) Kły (C) Siekacze (I) Siekacze (I) Kły (C) Przedtrzonowce (P) Trzonowce (M) Strona prawa
Zęby szczęki

3

3

0

2

2

0

3

3

Zęby szczęki
Zęby żuchwy

3

2

0

1

1

0

2

3

Zęby żuchwy

czaszka królika

Świnki morskie posiadają 20 zębów – 4 siekacze i 16 zębów policzkowych. Wzór:

Strona lewa Trzonowce (M) Przedtrzonowce (P) Kły (C) Siekacze (I) Siekacze (I) Kły (C) Przedtrzonowce (P) Trzonowce (M) Strona prawa
Zęby szczęki

3

1

0

1

1

0

1

3

Zęby szczęki
Zęby żuchwy

3

1

0

1

1

0

1

3

Zęby żuchwy

20160718_105752

Jama ustna szynszyli także zawiera 20 zębów, z czego 4 to siekacze, a 16 to zęby policzkowe. Wzór:

Strona lewa Trzonowce (M) Przedtrzonowce (P) Kły (C) Siekacze (I) Siekacze (I) Kły (C) Przedtrzonowce (P) Trzonowce (M) Strona prawa
Zęby szczęki

3

1

0

1

1

0

1

3

Zęby szczęki
Zęby żuchwy

3

1

0

1

1

0

1

3

Zęby żuchwy

20160718_110101

Anatomia i części zębów

W zębach królików, świnek oraz szynszyli można wyróżnić 3 umowne odcinki. Koronę kliniczną – czyli część zęba wyrastającą ponad powierzchnię dziąsła; Koronę zębodołową – czyli część zęba schowaną w zębodole oraz Wierzchołek – czyli część, w której odbywa się stały wzrost zęba. Korona kliniczna i zębodołowa niczym się nie różnią, a granicę między nimi wyznacza jedynie linia dziąsła. Wierzchołek to miejsce na samym dnie zębodołu, zamknięte w tak zwanych jamach miazgi i zbudowane z komórek germinalnych, które produkują macierz, czyli substancję zęba. Niektórzy autorzy oraz lekarze używają pojęcia korzenia, do opisania korony zębodołowej wraz z wierzchołkiem. Siekacze zawsze posiadają jedną jamę miazgi, zaś zęby policzkowe zależnie od gatunku mają ich kilka.

Żuchwa królika z uwidocznionymi koronami zębodołowymi i jamami miazgi.

Wszystkie zęby zbudowane są z 5 składników: szkliwa, zębiny, cementu, miazgi oraz desmodontium. Szkliwo (najtwardsza substancja zęba) oraz zębina (bardziej miękka i plastyczna) tworzą strukturę zęba. Cement u królików i gryzoni pojawia się na obwodzie korony i bierze udział w formowaniu więzadeł zębodołowych. Miazga to część żywa na którą składają się komórki produkujące szkliwo i zębinę, naczynia krwionośne i limfatyczne, nerwy i komórki tkanki łącznej. Desmodontium, czyli więzadło ozębnej to część kotwicząca ząb w zębodole złożona z więzadeł zębowo-zębodołowych. Wypełnia ono przestrzeń periodontologiczną, czyli bardzo wąskie miejsce pomiędzy zębem a kością zębodołową.

W siekaczach szkliwo powleka jedynie wargową powierzchnię zębów, nadając im ostrość i umożliwiając odcinanie części roślin. U królika i świnki domowej szkliwo powinno być białe, zaś u szynszyli, koszatniczki, szczura i wielu innych gryzoni powinno być pomarańczowe (barwę nadają zębowi sole żelaza wbudowywane w szkliwo). Królicze siekacze górne na powierzchni wargowej posiadają płytki fałd szkliwa, nieobecny u innych gatunków.

W zębach policzkowych szkliwo i zębina ułożone są w naprzemienne warstwy. Szkliwo nie tylko powleka ząb na obwodzie, ale przebiega również centralnie (tworząc tak zwany centralny fałd szkliwa). W trakcie żucia, poprzez różnicę w twardości, zębina wyciera się szybciej niż szkliwo, a na powierzchni zgryzu zęba tworzą się charakterystyczne półksiężyce. Stąd wzięła się nazwa „selenodontyzm” opisująca wygląd powierzchni zgryzu u wielu roślinożernych zwierząt. Dzięki takiemu ukształtowaniu powierzchni trącej możliwe jest efektywne rozdrabnianie roślinnego pokarmu. Zęby szynszyli (z wyjątkiem P1 w żuchwie) i królika na przekroju poprzecznym mają kształt zbliżony do kwadratu, natomiast u świnki wygląd przekroju przypomina literę „W”.

Proces ciągłego wzrostu zębów jest odpowiedzią na ścieranie się ich podczas żucia roślinnego pokarmu. Zęby stale rosnące nazywa się otwortokoronowymi, albo hypselodontycznymi. Wzrost zęba ma miejsce na dnie zębodołu w wierzchołku. Wyspecjalizowane komórki miazgi stale produkują cienkie warstewki szkliwa i zębiny, które wypychają w kierunku jamy ustnej warstewki wyprodukowane wcześniej. Świeże warstwy w miarę posuwania się ku szczytowi ulegają mineralizacji solami wapna i fosforu, co nadaje im twardość i wytrzymałość. Wraz ze wzrostem zęba przebudowie ulega desmodontium. Stare włókienka więzadeł zębodołowych są odcinane, a na ich miejsce formowane są nowe. Wzrost zęba, czy bardziej precyzyjnie – jego stała produkcja, to proces nieustannie pochłaniający duże ilości wapnia i dlatego zapotrzebowanie na ten pierwiastek jest u roślinożernych zwierząt relatywnie wysokie.

Ząb sieczny królika po ekstrakcji z wyeksponowaną miazgą zęba. Jama(y) miazgi wraz z miazgą tworzą wierzchołek.

jama miazgi

Anatomia i fizjologia zgryzu

Zgryz jest pojęciem określającym wzajemny stosunek łuków (inaczej arkad) zębowych szczęki oraz żuchwy. Pomimo dość zbliżonej konstrukcji zębów u królików, świnek i szynszyli ich zgryz jest jednak kompletnie różny, tak jak różne są sposoby przeżuwania.

Króliki posiadają zgryz anizognatyczny, co oznacza, że łuki zębowe w żuchwie są dużo węższe niż w szczęce. Przez to górne i dolne zęby kontaktują się ze sobą w spoczynku na niewielkim obszarze. To determinuje możliwość żucia tylko jedną stroną w danym momencie. Kęs pokarmu rozdrabniany jest w taki sposób, że zęby żuchwy dociskane są do zębów szczęki, przy jednoczesnym ruchu bocznym szczęki dolnej. Dzięki temu roślinny pokarm jest dosłownie rozcierany przez ostre i twarde fałdy szkliwa na drobne fragmenty, a zęby trąc o siebie nawzajem ulegają fizjologicznej atrycji (inaczej ścieraniu), automatycznie się ostrząc. Zdrowy królik często przerzuca kęsy jedzenia z lewej strony na prawą. U chorego zwierzęcia można wyłapać używanie tylko jednej strony poprzez obserwację lub nagranie filmu video. Anizognatyczne ustawienie arkad oraz sposób żucia tłumaczy tendencję charakterystycznego przerastania zębów żuchwy w kierunku języka, a szczęk w kierunku policzków w tracie postępującej wady zgryzu.

Drugą charakteryzującą zgryz królika cechą jest ustawienie zębów szczęki i żuchwy naprzemiennie – tak, że każdy ząb (poza skrajnymi zębami P1 i M3 szczęki) pozostaje w kontakcie z dwoma zębami antagonistycznymi.

Anizognatyzm i zachodzenie na siebie zębów na wzór zyg-zaka u zdrowego królika.

U świnki zęby mają kształt łuków zbiegających się w żuchwach i rozchodzących się w szczękach. Arkady żuchwy rozstawione są szerzej niż szczęki – tak zwany zgryz anizognatyczny. Każdemu zębowi szczęki odpowiada jeden ząb żuchwy, a na powierzchni zgryzu górnych i dolnych zębów wyżłobione są odpowiadające sobie fałdy szkliwa o falowym kształcie. Zęby kontaktują się ze sobą pod kątem. Podczas żucia jedna połowa żuchwy porusza się w przód, zaś druga w tył, tak, że końcówki siekaczy dolnych kreślą w trakcie ruchu wzór półksiężyca. Ścieranie kęsa pokarmu odbywa się jednostronnie. Z racji budowy anatomicznej czaszki i unikatowej formy zgryzu u świnki obserwuje się skłonność do tzw. „mostu” dolnych zębów P1 oraz objawu „zwichnięcia żuchwy”.

Linia zgryzu świnki morskiej wraz ze schematycznym zaznaczeniem krzywizny zębów.

Zęby szynszyli fizjologicznie są subtelnie zakrzywione w łuki. Arkady stykają się ze sobą w płaszczyźnie poziomej, a poszczególne zęby górnych i dolnych arkad odpowiadają sobie nawzajem. Żucie odbywa się na planie ruchów półksiężycowatych. Podczas żucia jedna połowa żuchwy porusza się w przód, zaś druga w tył, tak, że końcówki siekaczy dolnych kreślą w trakcie ruchu wzór półksiężyca. Ścieranie kęsa pokarmu odbywa się jednostronnie.

Zgryz szynszyli widziany z przodu i z boku.

Bibliografia

  1. Böhmer E. Dentistry in rabbits and rodents. Wiley-Blackwell 2015
  2. Capello V. Rabbit and Rodent Dentistry Handbook. Wiley-Blackwell 2005
  3. Capello V, Lennox A. M, Widmer W. Clinical Radiology of Exotic Companion Mammals 2008
  4. Crossley D. A. Dental Disease in Chinchillas 2003
  5. Harcourt-Brown F, Chitty J. Rabbit Surgery, Dentistry and Imaging. BSAVA 2013
  6. Harcourt-Brown F. The Progressive Syndrome of Acquired Dental Disease in Rabbits. Journal of Exotic Pet Medicine 2007
  7. Varga M. Textbook of Rabbit Medicine 2nd edition. Elsevier. Butterworth-Heinemann 2014